पाकमहर्षि सन्दीप खत्री
के हो आध्यात्मिक द्विध्रुवीयता (Spiritual Bipolarity)?
आध्यात्मिक द्विध्रुवीयता कुनै रोग होइन — यो आत्मा, चेतना र वास्तविकता बीचको गहिरो संघर्ष हो।
जब मानिस आध्यात्मिक यात्रामा प्रवेश गर्छ, उसको अनुभव दुई ध्रुवबीच डुल्न थाल्छ—
कहिले दिव्य आनन्द, गहिरो प्रेम र आध्यात्मिक प्रकाशको अनुभूति;
कहिले निराशा, शून्यता र अर्थहीनता।
यी चरम अवस्थाको बीचमा चल्ने यही प्रक्रिया हो Spiritual Bipolarity — आत्माको विकासक्रममा आउने एक स्वाभाविक तर चुनौतीपूर्ण चरण।
किन यस्तो हुन्छ?
जब मानिस ध्यान, मन्त्रजप, वा साधनामा अत्यधिक डुब्छ, शरीरभित्रको प्राणशक्ति (Life Force) माथिल्लो चक्रहरूमा पुग्छ तर तल्लो चक्रहरू (मूलाधार र स्वाधिष्ठान) कमजोर रहन्छन्।
यसले मानिसलाई “उडेझैँ” महसुस गराउँछ — ऊ आध्यात्मिक रूपमा उचाइमा पुग्छ, तर भौतिक जगतसँगको सम्बन्ध कमजोर हुन्छ।
त्यसको परिणाम— कहिले अत्यन्तै सकारात्मक ऊर्जा, त कहिले गहिरो खालीपन।
त्यस्तै, ठूलो पीडा, हानी वा परिवर्तनपछि आत्माले नयाँ बाटो खोज्दा पनि यस्तो अस्थिरता देखिन्छ।
यो रोग होइन — आत्माले पुरानो आवरण हटाउँदै नयाँ बोधको तयारी गरिरहेको संकेत हो।
वास्तविकता र आध्यात्मिकताको सन्तुलन
जीवनमा केवल ध्यान र साधना गरेर शरीर र जिम्मेवारी बिर्सनु पनि असन्तुलन हो,
त्यस्तै केवल धन, काम र प्रदर्शनमा डुबेर आत्मा बिर्सनु पनि असन्तुलन हो।
जीवनको साँचो सौन्दर्य यी दुई बीचको पुलमा हुन्छ — जहाँ आकाश र धरती मिल्छन्।बुद्धले देखाउनुभएको भूमि स्पर्श मुद्रा (Bhumi Sparsha Mudra) यही सन्तुलनको प्रतीक हो।
जब दानव माराले सोधे, “तिम्रो साक्षी को छ ?”
बुद्धले हातले धरती छोए र भने, “धरती नै मेरो साक्षी हो।”
त्यो क्षणले सिकायो — साँचो आध्यात्मिकता भनेको आकाशमा होइन, धरतीमा टेकेर दिव्यता अनुभव गर्नु हो।
जो मानिस “spiritual bipolarity” को यात्रामा छन्, तिनीहरूका लागि भूमि स्पर्श मुद्रा अत्यन्त उपयोगी हुन्छ।
यो अभ्यासले शरीरमा स्थिरता ल्याउँछ, मनलाई धरातलमा राख्छ र चेतनालाई वास्तविकतामा जोड्छ।
सन्तुलनका उपायहरू:
- नियमित दिनचर्या राख्नुहोस् – समयमै सुत्नु, उठ्नु र खानु।
- तातो र पौष्टिक खाना खानुहोस् – जस्तै खीर, घ्यू, मूंगदाल, तिलको तेल, र जौका परिकार।
- प्रकृतिसँग जडान राख्नुहोस् – माटो छोएनु, बगैंचामा हिँड्नु, पानी वा हावाको स्पर्श अनुभूति गर्नुहोस्।
- हल्का योग र श्वास अभ्यास – नाडीशोधन, भ्रामरी र ध्यान सन्तुलन ल्याउँछन्।
- गुरु वा सल्लाहकारसँग कुरा गर्नुहोस् – आत्मिक अनुभव साझा गर्दा बोझ घट्छ।
आयुर्वेद दृष्टि:
आयुर्वेदका अनुसार यो अवस्था वात वृद्धि सँग सम्बन्धित हुन्छ— जब मन अत्यधिक हल्लिन्छ र विचार अनियन्त्रित बन्छ।
यसलाई सन्तुलनमा ल्याउन तिलको तेलले टाउको र खुट्टामा मालिस गर्नु, न्यानो पानीले नुहाउनु, र मौन बस्नु उपयोगी हुन्छ।
यहाँ भूमि स्पर्श मुद्रा (Bhumi Sparśa Mudra) सिक्ने स्पष्ट एकैचोटि Step-by-Step मार्गदर्शन छ—घरमै, शान्त ठाउँमा अभ्यास गर्न मिल्छ।
तयारी (१ मिनेट)
- आसन रोज्नुहोस्: पद्मासन/सुखासनमा बस्ने; घुँडा संवेदनशील भए कुर्सीमा बस्दा खुट्टा जमिनमा पुरै टेक्ने।
- मेरुदण्ड सीधा: टाउको–घाँटी–पिठ्यूँ एउटै रेखामा, कुम नढल्किने।
- शरीर शिथिल: आँखाहरू हल्का बन्द, जबडा ढिलो, कन्धा ढिलो।
मुद्रा बनाउने तरिका (३–५ मिनेट)
- बायाँ हात ध्यानी मुद्रामा: बायाँ हात काखमा (जाँघमाथि) हथेली माथि फर्किएको, औँलाहरू आराम।
- दायाँ हात पृथ्वीछेउ झुकाउने: दायाँ काँध ढिलो गर्दै हातलाई घुँडाभन्दा तल, हथेली भुइँतिर।
- भूमि स्पर्श: दायाँ हातको औंलाहरू (विशेष गरी मध्यम औँला) हल्का भुइँमा छुनु। दबाब होइन—स्पर्श मात्र।
- शरीरको तौल केन्द्रिकरण: नाभी वरिपरि हल्का तानिएको अनुभूति, कूल्हा समान तवरले जमिनमा गाडिएको महसुस।
- श्वास एउटा लयमा: नाकबाट ४ गणना सास भित्र, ४–६ गणना बाहिर। बाहिर निकाल्दा पेट हल्का भित्र तानिने।
- ध्यान बिन्दु: “म धरतीसँग जोडिएको छु” भन्ने भाव। प्रत्येक सास फेर्दा जरा जस्तै ऊर्जा तल–धरतीतिर जानू, बाहिर सास फाल्दा मनको अशान्ति जमिनले सोस्दै गएको कल्पना।
- स्थिरता: यहि मुद्रामा 5–10 मिनेट बस्नुहोस्। मन भट्किए सासमा फर्किनुहोस्।
समापन (१–२ मिनेट)
- दायाँ हात फर्काउनु: दायाँ हात बिस्तारै जाँघमाथि ल्याउनु। दुई हातको हथेली जोडेर हृदय अगाडि नमस्कार।
- आँखा खोल्नु: छेउछाउलाई न्यानो दृष्टिले हेर्दै बिस्तारै आँखा खोल्नु, टाउको–काँध हल्का घुमाएर शरीर सजग बनाउनु।
समय र आवृत्ति
- अवधि: 8–12 मिनेट (नयाँ अभ्यासी) / 15–20 मिनेट (अनुभवी)।
- कति पटक: दैनिक बिहान वा साँझ 1 पटक; आवश्यकता परे छोटो 3–5 मिनेटको “ग्राउन्डिङ ब्रेक” दिनभर।
किन गर्ने? (मुख्य लाभ)
- ग्राउन्डिङ र स्थिरता: मनको उतारचढाव (आध्यात्मिक द्विध्रुवीयता जस्ता अनुभूति) शान्त पार्छ।
- भय/चिन्ता कम: “म सुरक्षित छु, धरती साक्षी छ” भन्ने गहिरो भरोसा बस्छ।
- ध्यान गहिरो: माथिल्लो केन्द्र (अज्ञा/सहस्रार) सक्रिय हुँदा पनि मूलाधारसँग जोड बलियो राख्छ।
सामान्य गल्तीहरू र समाधान
- कुम कसेर बस्ने: कुम छाड्नु, छाती हल्का खुला।
- भुइँमा जोरले थिच्ने: स्पर्श मात्र—कुनै तनाव/दबाब आवश्यक छैन।
- श्वास रोकिने: सासलाई लयमा राख्नु; “लामो बाहिर सास” प्राथमिकता दिनु।
- मेरुदण्ड बाङ्गिनु: यदि पिठ्युँ थाक्छ भने सानो तकिया/ब्लकमा कूल्हा उचालेर बस्नु।
रूपान्तरणहरू (यदि घुँडा/कुर्सी आवश्यक)
- कुर्सी आवृत्ति: खुट्टा नाङ्गै जमिनमा; दायाँ हातको औँला जमिन/खुट्टामुनि म्याट छुनु।
- उभिएर छोटो अभ्यास: पाउजा पृथ्वीमा मजबुत, घुँडा हल्का मोड; दायाँ हात जाँघसँगै तल झारेर औँला जमिनतिर; 6–10 श्वास मात्र।
अतिरिक्त संकेत (Advanced cues)
- मूलबन्ध हल्का: बाहिर सास निकालेपछि पेल्भिक फ्लोर हल्का सक्रिय गरेर “जरा जमेको” अनुभूति।
- मन्त्र विकल्प: सास भित्र – “धरती”, सास बाहिर – “साक्षी” (वा “सोऽहम्”) मनमै उच्चारण।
यो विधि अपनाउँदा “आकाश र धरतीको मिलन” अनुभव हुन्छ—उडेझैँ मनलाई फेरि शरीर र जिम्मेवारीमा सुम्पेर, आध्यात्मिकता र वास्तविकताको सन्तुलन साधिन्छ।
निष्कर्ष:
आध्यात्मिक द्विध्रुवीयता आत्माको पुनर्जन्म प्रक्रिया हो।
हिलो बिना कमल फुल्दैन, त्यसै गरी अन्धकार बिना आत्मा उज्यालो हुँदैन।
जो मानिस भूमिस्पर्श मुद्रा र सन्तुलनको बाटोमा हिँड्छ, ऊ बिस्तारै बुझ्छ—
“म केवल आत्मा होइन, यो धरती पनि म नै हुँ।”
लेखक:
पाकमहर्षि सन्दीप खत्री
फूड क्युरेटर, आयुर्वेदिक कबीराज, फूड–टेक अनुसन्धानकर्ता तथा क्लिनिकल मनोवैज्ञानिक
(PhD Scholar in Vernacular Superfoods of Nepal)
