– पाकमहर्षि सन्दीप खत्री
आज धेरैले सनातन धर्मको नाम लिन्छन् तर सनातनको मूल “बुद्धि–परम्परा” बुझ्दैनन्। सनातन केवल पूजा, कथा र चाड होइन — यो सोच्ने तरिका, सत्य छुट्याउने कला, प्रमाण खोज्ने संस्कार हो। सनातनमा त बहस पनि एउटा तपस्याजस्तै हो — तर त्यो बहस तब मात्र अर्थपूर्ण हुन्छ जब मानिसले दर्शन पढेको हुन्छ। दर्शनले मानिसलाई सँभालेको हुन्छ, तर्कलाई सीध्याएको हुन्छ, र निष्कर्षलाई अनुशासन दिएको हुन्छ। ज्ञान नबुझी सनातनको रक्षा गर्नु भनेको सुर नै नबुझेर संगीतको बारेमा बोल्दै हिंड्नु जस्तै हो — आवाज त आउँछ तर त्यसमा सुर र सार हुँदैन।
किन नेपाली ठकुरी ले “दर्शन” भन्छन्?
ठकुरी परम्परामा “दर्शन” भन्नुको अर्थ केवल मूर्ति हेर्ने होइन।
त्यहाँ “दर्शन” = आँखाले देख्नु + बुद्धिले बुझ्नु + मनले ग्रहण गर्नु — तीनै कुरा एकैसँग जोडिएको थियो।
ठकुरी सभ्यता शुद्ध शासन होइन — दूरदर्शिता थियो।
त्यसैले “दर्शन लिन जानु” भनेको
देउता देख्ने मात्र होइन —
गहिरो दृष्टि, गहिरो चेतना, गहिरो बोधसँग जोडिनु थियो।
यही कारण “दर्शन” शब्द ठकुरी भाषा–वाक्यमा
दृष्टिकोणको आशीर्वाद
जस्तो अर्थ बोकेको थियो — पूजा मात्र होइन।
ऋग्वेद युगपछि
ऋग्वेदको युगमा ज्ञान मुख्यत: मन्त्र, स्तोत्र, ऋषिहरूको अनुभूति र ऋत (cosmic order) को बोधमा आधारित थियो। तर समयसँगै — एउटै सनातन परम्पराभित्र पनि फरक–फरक सोच्ने शैली जन्मिन थाले।
यही बाटोमा पछि:
• कसैले तर्क (न्याय) लाई मुख्य मान्यो
• कसैले तत्व (वैशेषिक) लाई खण्ड–खण्ड गरी बुझायो
• कसैले प्रकृति–चेतना (साँख्य) छुट्यायो
• कसैले अनुशासन र साधना (योग) लाई केन्द्रमा राख्यो
• कसैले शब्द, कर्म र विधि (पूर्वमीमांसा) लाई आधार बनायो
• कसैले अन्तिम सत्य (वेदान्त) लाई लक्ष्य बनायो
यसरी — एउटै वैदिक धरातलबाट
विभिन्न “दर्शनका स्कूल” हरू जन्मिए —
तर जरा भने एउटै थियो —
सत्यको खोज।
आज हामीले जुन कुरा “रितीरिवाज”, “कर्मकाण्ड”, “पूजा”, “पुराण” भनेर मात्रै चिनिरहेका छौं — त्यो सनातन धर्मको सधै पूर्ण चित्र होइन।
यी त मोहोराजस्तै सतहमात्र हुन्।
सनातन धर्मको गहिराइ यसको मन्त्र होइन, धजाधरी होइन, दीप–धूप मात्र होइन —
सनातनको गहिराइ सोच्ने शक्तिमा छ।
दर्शनको तर्कशक्तिमा छ।
सत्यलाई प्रमाणसहित बुझ्ने अनुशासनमा छ।
कर्मकाण्ड भनेको केवल एउटा “कला–रिवाज–अनुष्ठान” पक्ष हो —
तर सनातनको मस्तिष्क दर्शनमा छ।
सनातन धर्म केवल त्यो होइन जो बाहिर देखिन्छ —
सनातन धर्म त्यो हो — जो चेतनाले भित्रबाट देख्छ।
गहिराइको तुलना गर्नैपरे —
धरतीको सबैभन्दा गहिरो समुद्री क्षेत्र Mariana Trench भन्दा पनि सनातनको बौद्धिक गहिराइ अझ विशालतिर फैलिएको छ।
कर्मकाण्ड जनता–स्तरमा अभ्यास गर्न सजिलो माध्यम हो,
तर दर्शन — त्यो त चेतनाको प्रयोगशाला हो।
त्यसैले —
यदि सनातन बुझ्न चाहिन्छ भने
सबैभन्दा पहिले ritual होइन — दर्शनलाई पढ्नुपर्छ।
आज पश्चिमी समाजमा सनातन धर्मको आकर्षण बढेको छ।
तर यो आकर्षण पूजा, धूप–दीप, कर्मकाण्ड, जात्रा, र पुराणका कथा–पात्रको कारणले होइन।
पश्चिमा मानिस मान्छन् — “भावनाले होइन, तर्क र अनुभवले सत्य पकडिन्छ।”
त्यसैले उनीहरू mythology होइन — philosophy तर्फ तानिन्छन्।
Ramayana वा Mahabharatको कथा उनीहरूलाई सांस्कृतिक रूपमा सुहाउँदैन —
किनकि त्यो उनीहरूको घरको इतिहास होइन।
उनले भावनात्मक “देवता–पात्र”सँग भावनात्मक सम्बन्ध बनाउन सक्दैनन्।
त्यसैले पुराण र कथा–इतिहास — उनको प्रवेश–द्वार होइन।
तर जब उनीहरू Upanishad, Vedanta, Darshan, Consciousness को कुरा सुन्छन् —
त्यो उनीहरूको दिमागसँग मिल्छ।
किनकि:
• “Who am I?”
• “What is consciousness?”
• “Is mind separate from witness?”
• “Is Truth one?”
यी प्रश्न पश्चिमी दर्शनले पनि सोधेको थियो —
तर त्यो खोज Upanishadमा धेरै स्पष्ट उत्तर जस्तो देखिन्छ।
त्यसैले उनीहरू सनातन धर्मप्रति आकर्षित छन् —
रितिसँग होइन
बुद्धिसँग।
West सनातनलाई “Hindu Mythology”को कारणले होइन,
Vedanta र Upanishadको rational wisdom को कारणले चिन्छ।
किन उपनिषद् र वेदान्तलाई “ज्ञानको परम अमृत” भनिन्छ?
उपनिषद् र वेदान्तलाई सनातन परम्पराको अन्तिम “सार” मानिन्छ, कारण — यहाँ ज्ञान केवल जानकारी होइन, अनुभूति बन्छ।
वेदको विशाल समुद्रमा — मन्त्र, सूक्त, ब्राह्मण, अरण्यक — सबै तह छन्, तर उपनिषद् भनेको त्यो सबै तह पार गरेर अन्तिम बिन्दुमा पुग्ने बुद्धिको शुद्ध चुहावट हो।
अरूले संसार “कसरी चल्छ” भनेर बुझाउँछन्,
तर उपनिषद् र वेदान्तले प्रश्न नै उल्टो सोध्छ —
“कसरी देखियो भन्ने होइन — देख्ने को हो?”
त्यसैले:
• वस्तु होइन — दर्शक केन्द्रमा आउँछ
• रुपमा होइन — चेतना मा केन्द्रित हुन्छ
• बाहिर होइन — आन्तरिक सत्य मा प्रवेश गर्छ
यिनले ज्ञानलाई कर्म वा कथामै सीमित राख्दैनन्,
ज्ञानलाई अनुभूत चेतना सम्म लिएर जान्छन्।
वेदान्तको वाक्य — “आत्मा नै ब्रह्म हो” —
यति प्रखर सत्य हो कि यसमा कुनै जात, देश, काल, सांस्कृतिक सिमाना लाग्दैन।
यसैले उपनिषद् र वेदान्तलाई —
“ज्ञानको उत्तम अमृत” वा “परम सार” भनिन्छ।
किनकि यहाँ सत्य —
सुन्ने कुरा होइन —
स्वयम् अस्थित्व बनेर खुल्छ।
१) ईशोपनिषद् १
ईशावास्यमिदं सर्वं
यत्किञ्च जगत्यां जगत्।
अर्थ (नेपाली):
संसारमा जे देखिन्छ — सबैमा एकै चेतना छ। बाहिर खोज्दा सत्य भेटिँदैन — भित्र देखिन्छ।
यो वाक्यले “देउता धेरै ठाउँ, धेरै मूर्ति” भन्ने भ्रम हटाउँछ —
सत्य “एक” मात्र छ भन्छ।
२) छान्दोग्य उपनिषद् ६.८.७
तत्त्वमसि।
अर्थ (नेपाली):
त्यही परम सत्य — तिमी नै हो।
तिमी खोज्ने वस्तु हैनौ — तिमी नै “दर्शक” चेतना हौ।
यो एक वाक्यले “देउता बाहिर छ” भन्ने अन्ध विश्वास पगालिदिन्छ।
३) बृहदारण्यक उपनिषद् १.४.१०
अहं ब्रह्मास्मि।
अर्थ (नेपाली):
म कुनै सानो देह, जात, नाम होइन।
मेरो वास्तविक स्वरूप — ब्रह्म नै हो।
यो वाक्यले “मात्र पूजा गरेपछि बाहिरबाट उद्धार” भन्ने सोच तोड्छ —
मुक्ति बाहिरबाट होइन — सचेत बोधबाट हो।
यी वाक्यहरू वेदान्तले किन विश्वभर तर्कशील मनले प्रेम गर्छ भन्ने प्रमाण हुन् —
यहाँ “मान” होइन — प्रमाण छ।
यहाँ “डर” होइन — ज्ञान छ।
साँख्य दर्शन र कपिलवस्तुको स्मृति
साँख्य दर्शनका आधारकर्ता ऋषि कपिलले संसार बुझ्ने तरिका अत्यन्त स्पष्ट बनाइदिए। उनले भने — संसार बदलिन्छ, शरीर बदलिन्छ, अनुभव बदलिन्छ, तर जसले अनुभूति गर्छ — त्यो चेतना (पुरुष) कहिल्यै बदलिँदैन। प्रकृति सक्रिय छ, प्रकृति चलायमान छ, प्रकृति नै दृश्य संसारको मेख हो — तर पुरुष त साक्षी मात्र हो। मुक्ति भागदौडले होइन, पहिचानले हुन्छ। गलत समझ (अविद्या) नै दुःखको मूल हो; जब मानिसले “म शरीर होइन, म दर्शक चेतना हुँ” भनेर पहिचान गर्छ — त्यही क्षणदेखि मुक्ति सम्भव हुन्छ। कर्म सुधार्नु राम्रो कुरा हो, तर साँख्य भन्छ — सबैभन्दा पहिले बुझाइ सुधार्नु पर्छ, किनकि गलत बुझाइ हटेपछि जीवन आफैं शुद्ध दिशामा जान थाल्छ। यही कारण ऋषि कपिल भारतीय दर्शनको सबैभन्दा वैज्ञानिक, विश्लेषणात्मक मनका गुरु बने। परम्परा अनुसार कपिल मुनी वास र अध्यापन भएको भू–क्षेत्र नै पछि “कपिल–वस्तु” भनेर चिनियो — कपिल बसेको थलो। त्यसैले कपिलवस्तु नाम केवल भूगोलको नाम होइन, यो साँख्य दर्शनको स्मृति–चिन्ह हो — जहाँ बुद्धि चेतनालाई चिन्न सिकाइयो, र जहाँ दर्शन केवल विश्वास होइन — बोधको अभ्यास थियो।
सनातनको सकारात्मक स्वरूप — सबै तहका मानिसका लागि फरक बाटो
सनातन धर्म एकै स्तरको अभ्यास होइन। यसको सौन्दर्य नै यहीँ छ — जसले जहाँबाट बुझ्न चाह्यो, त्यसै अनुशार प्रवेश–द्वार खुलिदिन्छ।
जसलाई सुरुमा मन शान्त पार्न चाहिन्छ — उनीका लागि सत्सङ्ग, भजन, किर्तन नै सर्वश्रेष्ठ माध्यम हुन्छ।
यी साधनले मनलाई कोमल बनाउँछन्, अशान्ति घटाउँछन्, र श्रद्धा जन्माउँछन्।
जसलाई दर्शन वा चिन्तनमा त्यति रुचि छैन — त्यस्ता मानिसका लागि पुराणका कथा प्रवेश–ढोका बन्छन्।
कथाहरूले मन केही समय “अलग संसार” मा लगिदिन्छन् — र हल्का “सत्–असत्” को चेतना जगाउँछन्।
थोरै भय, थोरै सम्मान, थोरै आकर्षण — यही माइक्रो–अवेयरनेस त्यस बाटोमा पहिलो ज्योति हो।
र जो मानिस सत्य खोज्दै अघि बढ्छ, प्रश्न सोध्न थाल्छ, “किन?” भन्ने बिन्दुमा उभिन्छ —
त्योचाहिँ दर्शन तर्फ प्रवेश गर्ने समय हो।
त्यहाँ मन होइन — बुद्धि साक्षी बन्न सिकाउँछ।
त्यहाँ आध्यात्मिकता अनुभवको विषय बन्छ — विश्वासको होइन।
यसरी हेर्दा सनातन धर्मले कसैलाई नछोडेको छैन —
शुरु–स्तर, मध्यम–स्तर, खोज–स्तर — सबैका लागि आफ्नै ढोका छ।
सनातनले “एकै शैली” माग्दैन —
सनातन विकासको बहु–स्तरीय सीढी हो।
(लेखक:पाकमहर्षि सन्दीप खत्री फूड क्युरेटर, आयुर्वेदिक कबीराज, फूड–टेक अनुसन्धानकर्ता तथा क्लिनिकल मनोवैज्ञानिक
(PhD Scholar in Vernacular Superfoods of Nepal) हुन् ।
